Suriye - Şam Emeviye Camii (3)

Mukarnasların ilk ortaya çıkışı 10. asırda köşe trompları (aslangöğsü) şeklinde olur. Büyük Selçuklular devrinde İsfahan’da inşa edilen Mescid-i Cuma’nın Batı eyvanlarında mukarnas biçiminde düzenlenmiş köşe tromplarına başvurulur. Mescid-i Cuma’daki mukarnaslar küresel üçgenler şeklinde düzenlenen petek gözleri şeklindedir. Yapısal destek sağlaması için inşa edilmiştir. Petek görünümlü bu bezeme çok geçmeden Endülüs’ten Hindistan’a kadar bütün İslam dünyasına, adeta Roma dünyasının korint başlıkları gibi yayılır. Bilhassa klasik dönem Osmanlı mimarisinin en sık kullandığı çözümlerden biri olarak karşımıza çıkar.

Bizler... Orta Asya’dan Adriyatik Denizi’ne ve hatta Atlantik Okyanusu’na uzanırken ardımıza “çil çil kubbeler” serpivermişiz. Bu kubbeleri taşıyan mermer sütunlarımız başlangıçta Türk üçgeni denen başlıklara sahip olmuş. Sâde, sahici, sıcak...

Türk üçgenlerine dair dört örnek verelim, sırasıyla: Konya Sultan Selim Camii, İstanbul Kılıç Ali Paşa Camii, Saraybosna Gazi Hüsrev Bey Camii ve İstanbul Haseki Hürrem Sultan Hamamı...




“Ona kendimi ben ekledim” diyor şair... Klasik mimarimizin inkişafıyla baklava desenli sütun başlıklarını mukarnas ile değiştirmişiz. O güzelim beyaz, gri, zaman zaman somaki mermer sütunların başına mukarnası ahenkle biz eklemişiz.

   

Mukarnas, akademik literatürde “stalaktit” olarak da geçiyor. Yunanca’da damla damla akan manasına gelen “stalaktos” kökünden gelirmiş. Batı Trakyalı Hasan kardeşimize sordum, “stalaktos”u duymamış Hasan ama “stagona” damla demekmiş Yunanca’da.

Sağolsun, eksik olmasın, yazdığımız yazıların fahrî musahhihi Esma kardeşimiz müdahale etti bu satırları okuyunca, kelimenin kökeninin "stalatto" olduğunu haber etti usulca :)) Bu köken, bizi “stiletto”ya kadar götürür gibi görünüyor sanki ama biz daha fazla dağılmadan yine dönelim mevzumuza...

Mimarî eserlerde bir yüzeyden başka bir yüzeye veya girintiden dışarıya doğru taşan bir başka kısma geçerken kullanılır mukarnas. Prizmatiktir. Üç boyutludur yani. Taşıyıcı gövdeleri desteklemek için kullanıldığı gibi akustiği dengelemek için veya süsleme amaçlı olarak da kullanılır. Derinliğinin kontrol edilebilir olması ve tonozla olan ilişkisi sayesinde geniş bir kullanım alanı bulur.

Taçkapılarda, mihrap kavsaralarında, sütun başlıklarında, niş örtülerinde, arslangöğsülerde, minarelerin şerefelerinin altlarında, duvar saçaklarında mukarnasın kullanımına sık sık rastlanır.

***

Mukarnasın en mühim özelliklerinden birisi onu meydana getiren öğelerin kompozisyonda bir sınırlama olmamasıdır. Mukarnasın eserdeki hacmi nasıl dolduracağı, gelenek kadar mukarnası yapanın zevkine, niyetine ve sağduyusuna da bağlıdır. Adeta ebru sanatında olduğu gibi biricik eserler ortaya çıkartılabilir mukarnasta da . Ebruya “Türk kağıdı” diyenlerin, mukarnası “Türk sarkıtı” olarak nitelendirmeleri sebepsiz olmasa gerek.

Tokyo’da Tama Sanat Üniversitesi’nde 40 seneyi aşkın bir süredir mukarnaslar ile ilgili çalışmalar yürüten Prof. Shiro TAKAHASHI’nin yaptığı sınıflandırmayı aşağıdaki linkte bulabilirsiniz:

http://www.tamabi.ac.jp/idd/shiro/muqarnas/detail.html

Mehmet Genç “1960’larda Osmanlı arşivlerinde bir kaç Japon, bir kaç Amerikalı bizden de bir veya iki kişi çalışırdık” diye anlatmıştı bir seferinde... Bay TAKAHASHI’nin Tokyo’dan bizim diyarlara uzanarak mukarnaslar üzerine yaptığı bu takdire şayan çalışmaları incelerken Mehmet Genç Hocamızın sözleri geldi aklıma bir kez daha...

***

Mukarnas... Türk sarkıtı... Mukarnaslarla imzalanmış o sınırsız coğrafyada kısa bir tur atalım hep birlikte:

İşte Bursa’da Yeşil Cami’nin o nefis taç kapısı.



İşte Mimar Sinan’ın klasik dönemin başlangıcında Üsküdar’da iskele camisi olarak bina ettiği Mihrimah Sultan Camii’nin minareleri.

Hemen yanında yine Üsküdar’daki bir başka eserin, 299 yaşındaki, Gülnuş Emetullah Valide Sultan Külliye’sinin minareleri. Gökkafes hayaleti arkasında...



Altta solda Yeni Camii, Eminönü. Sağında Mostar'daki mütevazı Nezir Ağa Camii'nin minaresi.
 


Topkapı Sarayı’ndan bir kare.

Halep ordaysa, arşın burada. Sağında Halep El Adliye Camii'nin son cemaat yeri.

Solda Eminönü'ne imzasını atan Hatice Turhan Valide Sultan'ın türbesi. Ve sağında yine Bursa'dan bir kare... Yıldırım Bayezid Camii'nin duvar nişi.


 

Son örnekler. Kütahya Kurşunlu Camii'nin firûze çinileri dökülen tuğla minaresi ve sağında Buhara Bala Havuz Mescidi’nin son cemaat yerindeki zarif ahşap sütunların mukarnas başlıkları...





***

Nereden geldik?

Nereye gidiyoruz?

Neredeyiz?

Biraz daha sabır, kısa bir yolumuz kaldı Emeviye Camii’ne a dostlar!